Descubrindo o patrimonio: O Castro de Formigueiros de Samos
No corazón da Serra do Édramo, a máis de 800 metros de altitude e no extremo sur da parroquia de Santiago de Formigueiros, no Concello de Samos, álzase un dos enclaves arqueolóxicos máis monumentais da Galicia castrexa. O Castro de Formigueiros, situado nunha loma que domina visualmente as comarcas veciñas, non só destaca pola súa posición estratéxica, senón tamén pola súa complexidade estrutural e a riqueza dos achados que foron saíndo á luz nas últimas décadas. A súa localización serve ademais como punto de transición entre as parroquias de Formigueiros e as veciñas Santa María de Mao e Reboiro, estas xa pertencentes ao Concello do Incio. Ademais, cabe destacar que, na Serra do Édramo, atópanse tamén unhas mámoas e a necrópole de Santa Mariña do Incio.
Trátase dun asentamento da Idade de Ferro cuxa historia se estende ao longo de varios séculos, con fases de ocupación e abandono que reflicten as convulsións históricas da Galicia prerromana e romana. A pesar de que hai indicios dunha ocupación prolongada ata as primeiras invasións xermánicas, diversas hipóteses arqueolóxicas suxiren que o castro puido ter estado deshabitado durante dous ou tres séculos antes de volver a ser ocupado, probablemente pouco antes ou durante os primeiros anos do Imperio Romano. A tradición historiográfica recolle que foi abandonado no século I d.C., durante o goberno do emperador Tiberio, mais, como aconteceu noutros moitos castros galegos, tras a caída do Imperio Romano sería reutilizado brevemente ata o inicio das invasións xermánicas.
A súa estrutura defensiva é unha das máis destacadas entre os castros galegos coñecidos. Nun terreo que non é inexpugnable por natureza, os habitantes daquel tempo levantaron un complexo sistema de defensa composto por catro liñas de murallas acompañadas dos seus correspondentes fosos e parapetos. Estas construcións, que envolven todo o perímetro do asentamento, evidencian un alto grao de organización e un coñecemento técnico notable na arte da fortificación, feito que reforza a idea de que Formigueiros xogou un papel relevante no seu contexto territorial.
O castro foi obxecto de diversas campañas arqueolóxicas, a máis recente das cales tivo lugar entre os anos 2006 e 2008. Durante estas escavacións, foron descubertas varias vivendas, reconstruíronse partes das murallas e saíron á luz numerosos restos materiais que achegan información valiosa sobre os modos de vida da comunidade que alí habitaba. Un dos achados máis salientables foron catro lousas de lousa nas que se poden observar gravados de gran interese simbólico e artístico: cabalos, peixes —probablemente salmóns— e figuras xeométricas que evocan labirintos. A interpretación destes motivos suxire un posible uso relixioso ou cerimonial, aínda que os investigadores non descartan outras funcións simbólicas.
Estes gravados, pese a que nun primeiro momento foron sinalizados alí, foron trasladados co paso dos anos ao Museo do Castro de Viladonga, onde foron depositados oficialmente no ano 2021. Esta decisión permitiu garantir a súa conservación e facilitar o seu estudo en condicións óptimas, evitando o risco de deterioración ou desaparición que ameaza a moitos elementos patrimoniais ao aire libre.
Na actualidade, o Castro de Formigueiros presenta un aspecto coidado. As murallas atópanse limpas e visibles, os restos de vivendas poden ser recoñecidos no terreo e o conxunto ofrece unha imaxe que permite ao visitante imaxinar, aínda que sexa parcialmente, como foi a vida nun dos poboados castrexos máis impresionantes da Galicia interior. Aínda queda moito por descubrir neste enclave, que segue a ser obxecto de estudo e que continúa abrindo xanelas ao pasado da nosa terra.